اصفهان شهری باستانی در مرکز ایران است که به فاصله ۴۲۰ کیلومتری جنوب تهران قرار دارد. شهر اصفهان مرکز استان اصفهان نیز می باشد و در فرهنگ ایرانی به نصف جهان مشهور است. اصفهان به لحاظ جمعیت بعد از تهران و مشهد، سومین شهر بزرگ ایران محسوب می شود. اصفهان در منطقه ای نیمه کویری و در کنار زاینده رود قرار گرفته و از مراکز گردشگری، فرهنگی و اقتصادی ایران به شمار می رود. آب و هوای آن معتدل و دارای فصول منظم است .
در محل این میدان (قبل از آنکه شهر اصفهان به پایتخت صفویه منسوب شود) باغى وسیع به نام نقش جهان وجود داشته است. در دوره شاه عباس اول، این باغ تا حدود امروزى آن وسعت داده شد و در اطراف آن مشهورترین و عظیم ترین بناهاى تاریخى اصفهان به وجود آمد. مساحت این میدان حدود ۸۵ هزار متر مربع مىباشد. در دوره شاه عباس و جانشینان او این میدان محل بازى چوگان و رژه ارتش و چراغانى و محل نمایش هاى مختلف بوده است. دو دروازه سنگی چوگان در شمال و جنوب این میدان تعبیه شده است. طول این میدان از شمال به جنوب بالغ بر ۵۰۰ متر و عرض آن در حدود ۱۵۰ متر است. به عقیده عموم سیاحان خارجى میدان امام یکى از بزرگترین میدان هاى جهان است. میدان نقش جهان شاهد بسیارى از خاطرات تاریخى ایران در چهار قرن اخیر بوده است. خاطرات زندگى شاه عباس کبیر و جانشینان او تا آخر عهد صفویه بااین میدان بزرگ تاریخى به هم آمیخته است.
ساخت این مسجد که در ضلع جنوبى میدان امام قرار دارد در سال ۱۰۲۰ هجرى به فرمان شاه عباس اول در بیست و چهارمین سال سلطنت وى شروع شده و تزئینات و الحاقات آن در دوره جانشینان او به اتمام رسید. مهندس معمار آن استاد علىاکبر اصفهانى و ناظر ساختمان، محب على بیک الله بوده اند. این مسجد شاهکارهاى جاویدان از معمارى، کاشىکارى و نجّارى در قرن یازدهم هجرى را به نمایش می گذارد. از نکات جالب توجه این مسجد، انعکاس صوت در مرکز گنبد بزرگ جنوبی آن است. ارتفاع گنبد مسجد ۵۲ متر، ارتفاع منارههای داخل آن ۴۸ متر و ارتفاع منارههای سردر آن در میدان نقش جهان ۴۲ متر است. قطعات بزرگ سنگهای مرمر یکپارچه و سنگابهای نفیس، از دیدنی های جالب این مسجد است.
این مسجد بىنظیر هم که شاهکار دیگرى از معمارى و کاشىکارى قرن یازدهم هجرى است به فرمان شاه عباس اول در مدت هجده سال بنا شده و معمار و بناى مسجد استاد محمدرضا اصفهانى بوده است. تزئینات کاشىکارى آن در داخل از اره ها به بالا همه از کاشىهاى معرّق پوشیده شده است. باستان شناسان خارجى در مورد عظمت معمارى این مسجد گفته اند: «به سختى مىتوان این بنا را محصول دست بشر دانست». شیخ لطف الله از علمای بزرگ شیعه در لبنان امروزی بود که به دعوت شاه عباس اول در اصفهان اقامت گزید. این مسجد به منظور تجلیل از مقام او و برای تدریس و نمازگزاری وی احداث شد.
مسجد جمعه از آثار تاریخى بعد از ورود اسلام به ایران بوده که در قرن چهارم هجرى بنا شده و در دوره هاى سلجوقیان، آل مظفر و شاه عباس اول بر ابعاد آن افزوده شده است، در جاى جاى مسجد، غیر از سبک هاى مختلف معمارى، انواع خطوط و نظم و نثر قابل مشاهده است این مسجد، مجموعهای از ساختمانها و آثار هنری دورههای بعد از اسلام در ایراناست.
این قصر که نمونه منحصر به فردى از معمارى کاخ هاى عهد صفوى است، در اوایل قرن یازدهم هجرى به فرمان شاه عباس اول ساخته شد، شاه صفوى، سفرا و شخصیت هاى عالىقدر را در این کاخ به حضور مىپذیرفته است. این کاخ داراى ۵ طبقه است که هر طبقه تزئینات مخصوص دارد. در زمان شاه عباس دوم، شاه نشین به بناى اصلى افزوده شده و شاه و میهمانانش از تالار همین عمارت، مناظر و چوگان و چراغانى و آتشبازى و نمایش هاى میدانى را تماشا مى کردند. عالی قاپو که دولتخانه مبارکه نقش جهان و قصر دولتخانه نام داشت، نمونه منحصر به فردی از معماری کاخهای عهد صفوی است.
کاخ یا باغ چهلستون که بالغ بر ۶۷ هزار متر مربع مساحت دارد، در دوره شاه عباس اول احداث گردیده و در وسط آن عمارتى ساخته شده است. در سلطنت شاه عباس دوم در ساختمان موجود مرکزى، تغییرات کلى صورت گرفته است اگرچه انعکاس ستون هاى بیست گانه، تالار چهل ستون در حوض مقابل عمارت، مفهوم چهل ستون را بیان مىکند ولى در حقیقت عدد چهل در ایران، کثرت و تعداد را مىرساند و وجه تسمیه عمارت مزبور به چهل ستون به علت تعداد زیاد ستون هاى این کاخ مىباشد.
عمارت تاریخى «هشت بهشت» نمونه اى از کاخ هاى محل سکونت آخرین سلاطین دوره صفویه است که در دوره شاه
سلیمان در سال ۱۰۸۰ هجرى بنا شده است. کاشی کاری هایی که انواع پرندگان، حیوانات درنده و خزندگان بر روی آن نقش
بسته، از آثار این کاخ بشمار میآید. از باغ وسیع «هشت بهشت» مقدار زیادى باقى نمانده ولى قصر تاریخى آن هنوز
اثر ارزنده و جالبیست که پس از انقلاب، پارکى در اطراف آن ساخته شده است.
مدرسه چهارباغ که به نام مدرسه مادرشاه نیز نامیده مىشود، آخرین بناى تاریخى با شکوه عهد صفویه در اصفهان است که براى تدریس و تعلیم طلاب علوم دینى در دوره شاه سلطان حسین از سال ۱۱۱۶ تا ۱۱۲۶ هجرى ساخته شده است. مدرسه چهارباغ از لحاظ کاشىکارى، انواع مختلف این فن را در خود جاى داده و در حقیقت موزه کاشىکارى اصفهان مىباشد کاروانسراى مادرشاه که مجلل ترین اقامتگاه مسافرین سه قرن پیش بوده هم اکنون تبدیل به مهمانسراى عباسى شده و از لحاظ سبک معمارى در بین هتل هاى دنیا بى نظیر و منحصر به فرد است.
اصفهان در سال ۱۰۰۶ هجرى رسماً به پایختى شاه عباس اول انتخاب شد و از این سال به بعد فعالیت قابل ملاحظهاى براى ساختن قصرها و پل ها و مساجد تاریخى به منظور تزیین پایتخت به عمل آمد. ایجاد گردشگاهى مانند چهارباغ هم در همین سال به دستور پادشاه صفوى انجام شد و از محل دروازه دولت (مقابل کاخ فعلى شهردارى) تا دامنه کوه صفه (دروازه شیراز) خیابان طویل و عریضى مشجر احداث شد.
· سى و سه پل
این پل که در نوع خود شاهکارى بىنظیر از آثار دوره سلطنت شاه عباس اول است، به هزینه و نظارت سردار معروف او الله وردىخان بنا شده است. این پل در حدود ۳۰۰ متر طول و ۱۴ متر عرض دارد و طویل ترین پل زاینده رود است که در سال ۱۰۰۵ هجرى ساخته شده است. در دوره صفویه، مراسم جشن آبریزان یا آبپاشان ارامنه در کنار این پل صورت میگرفت. ارامنه جلفا، مراسم (خاج شویان) را نیز در محدوده همین پل برگزار می کردهاند. پل مزبور یکی از شاهکارهای معماری و پل سازی ایران و جهان محسوب میشود.
این پل که از اواخر تیمورى شالوده هایى داشته به امر شاه عباس دوم در سال ۱۰۶۰ به صورت امروزى آن ساخته شده است. در وسط این پل براى اقامت موقتى شاه صفوى و خانواده او ساختمان مخصوصى که به نام بیگربیکى شهرت دارد بنا شده که هم اکنون وجود دارد و طاق هاى آن داراى تزئینات نقاشى است. نام پلخواجو، تحریف کلمه خواجه است که به مناسبت لقب بزرگان وخواجههای عصر صفوی نام گذاری شده است.
قدیمىترین پل زاینده رود است که به عقیده بعضى از محققین اساس امروز آن ساسانى است ولى ریشه و پایه هخامنشى دارد و قسمتهاى فوقانى آن الحاقاتى از آثار دوره دیالمه و سلاجقه را در بر مىگیرد. این پل قدیمی در ناحیه جی قدیم واقع شده و از نظر معماری فوقالعاده جالب توجه است و یکى از پل هاى باستانى است که در چهار کیلومترى مشرق اصفهان واقع شده و از دو طرف از آن پل عبور مىکند، یکى از خیابان هاى مشتاق و سارویه و از دامنه تپه اشرف، و دیگری از دالان بهشت. در دو طرف این پل بیشه و باغ ها و آپارتمان هاى تابستانى وجود دارد.
در میان کلیساهاى بنا شده در جلفا، کلیساى وانک از همه مشهورتر است، ساختمان آن در سلطنت شاه عباس دوم در سال ۱۰۶۵ هجرى آغاز شده و در سال ۱۰۷۴ به اتمام رسیده است. این کلیسا تزئینات نقاشى، گل و بوته و کاشىکاری هاى جالب و تابلوهاى زیبائى از زندگانى حضرت مسیح را در بر دارد و به غیر از تابلوهاى نقاشى آن، که نفوذ صنعت نقاشى ایتالیا و هلند در آن پدیدار است، نوع معمارى و تمام تزئینات دیگر آن ایرانى است.
این پل در اصل ماربین نام داشته که اسم تصحیف «مهربین» از فرهنگ اوستایى است و در طى ۱۵ قرن تاریخ اسلامى ایران پیوسته به همین نام شناخته شده و در غربى ترین قسمت شهر اصفهان بوده است. این پل در عصر صفوى تغییرى نکرده ولى تعمیرات مکرّر داشته است.
این بنا به صورت یک بقعه و دو مناره است که بر روى قبر «عمو عبدالله» از زهاد معروف قرن هشتم هجرى بنا شده است. ایوان منارجنبان یکى از نمونه هاى ابنیه سبک مغولى ایران است و از آن دوره کاشىکارى هایى هم به جا مانده است. مناره ها بعدها و در تاریخى که به درستی معلوم نیست، احتمالاً در آخر عصر صفویه به ایوان مزبور اضافه شده و با حرکت دادن یکى از آنها، نه تنها مناره دیگر به حرکت درمىآید بلکه تمامى این ساختمان مرتعش مىشود.
این پل که با عرض کم و طول حدود ۱۴۷ متر ساخته شده از احداثات دوره شاه عباس ثانى در سال ۱۰۶۵ هجرى است، این پل براى عبور و مرور عامه مردم نبوده بلکه صرفاً وسیله ارتباط باغ هاى سلطنتى در ساحل شمالى و جنوبى رودخانه و محل عبور خانواده شاه صفوى و امراء و اشراف و مهمان ها و سفرایى بوده که (در بناهاى باشکوه این باغ ها که امروزه چیزى از آنها باقى نمانده) با شاه عباس دوم ملاقات داشته اند.
کوه کم ارتفاعى در هشت کیلومترى مغرب اصفهان، که قسمت بالاى آن را ویرانه هایى از خشت ضخیم و محکم تشکیل داده و به گفته مورخین یکى از آتشکده هاى معروف اصفهان بوده است. اگرچه تعیین تاریخ قطعى ساختمان مشکل مىنماید، ولى آنچه مسلم است از دوره ساسانى جدیدتر نیست. بر روی کوه کوچکی به فاصله ۲۰ کیلومتری از سوی باختر اصفهان و در جلگه با صفای فرح انگیز قرب و مشرف بر رودخانه زاینده رود عمارات ویران و آثاری قرار دارد که به احتمالی به دوره اشکانی و به زعم قوی متعلق به دوره ساسانیان است.
بعد از قبرستان وادی السلام درنجف اشرف و سایر گورستانهای اعتاب مقدسه و همچنین گورستان قدیمی قم و مقبره شیخان باید قبرستان تخت فولاد را از شریف ترین و ارجمند ترین و متبرکترین مقابر و گورستان های ایران بلکه عموم شهرهای شیعه نشین محسوب داشت. وجود «لسان الارض» که از بدو خلقت حکایت می کند و همچنین وجود قبر جناب «یوشع» از انبیای بزرگوار بنی اسرائیل در این سرزمین مقدس که مربوط به دو هزار سال قبل و شاید کمی بیشتر باشد، از امتیازات این زمین و گورستان می باشد.
بازار قیصریه از بزرگترین و مجلل ترین مرکز خرید و فروش در دوران صفویه بوده است. این بازار که هم اکنون بزرگترین مرکز عرضه صنایع دستی اصفهان است در سال ۱۰۲۹ ه.ق در شمال میدان امام ساخته شد. در دوران صفویه این بازار مرکز فروش پارچه های گرانبها بوده و شرکت های تجاری خارجی نیز در آن حجره هایی داشته اند . در سر در ورودی بازار چند تابلوی نقاشی وجود دارد که دو مرد تیرانداز با نیم تنه شیر و دم اژدها بر کاشی معرق دیده می شود. در دو طرف ورودی دو سکو قرار دارد که در روزگاران قدیم زرگران بساط خود را روی آن پهن می کردند .
مهمانسرای عباسی یا هتل شاه عباس یکی از هتلهای بزرگ ایران و شهر اصفهان است که به دلیل معماری آن، که از معماری دوران صفوی الگو گرفته است، و نیز واقع شدن آن در میان بافت تاریخی اصفهان دارای اهمیت فراوان است. مهمانسرای عباسی با ۲۳۱ اتاق، سوئیت و آپارتمان که مطابق با استانداردهای بین المللی ساخته شده اند، سالانه پذیرای هزاران مهمان و گردشگر داخلی و خارجی از اقصی نقاط جهان و همچنین ده ها هیأت از میهمانان عالی رتبه سیاسی و شخصیت های بین المللی است.