ناحیه آذربایجان که امروزه به این نام شناخته شدهاست، در پارسی میانه آتورپاتَاکان و در فارسی قدیم آذَرباذَگان و آذَربایََگان نامیده میشد. به طور کلی به سرزمینی گفته میشود که از شمال به رود ارس، از جنوب به استانهای کردستان و زنجان، از شرق به استان گیلان (کوههای تالش و مغان) و از غرب به مرزهای ترکیه و عراق محدود میشود و نزدیک به 100.000 کیلومتر مربع مساحت دارد.
از لحاظ تقسیمات سیاسی در سال ۱۳۱۶ خورشیدی استانهای آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی به عنوان منطقه آذربایجان شناخته شدند.
آذربایجان ایران در نقشه ایران و توران در دوره قاجاریه
آذربایجانیان بسیار به سایر ایرانیان قرابت دارند، گرچه زبانشان ترکی است اما دیانای ساکنین بومی منطقه تفاوتی با دیگر نقاط ایران ندارد.
آذربایجان موسیقی متفاوتی با دیگر مناطق ایران دارد، بسیاری از رقصها و آوازهای محلی (رقص لزگی،...) همچنان اجرا میشوند. اگرچه ترکی آذربایجانی زبان رسمی در ایران نیست ولی به آسانی در بسیاری از مکالمات از آن استفاده میشود.
بسیاری از شاعرانی که از آذربایجان برخاستهاند، اغلب هم به زبان ترکی و هم به زبان فارسی شعر سرودهاند، مانند نسیمی، شهریار، فوضولی، شاه اسماعیل خطایی و غیره. ترکی آذربایجانی زبان دربار بسیاری از سلسلههای ایرانی از آققویونلو تا صفویان و قاجاریان بوده است.
آذربایجان از مناطق ثروتمند ایران است. این منطقه به دلیل داشتن
بارندگی مناسب به ویژه در زمینه میوه و مرکبات از کشاورزی خوبی برخوردار است. از لحاظ
صنعت نیز، از مناطق صنعتی ایران به شمار میآید که عمده کارخانجات ماشین سازی و صنایع
سنگین در آن قرار دارند. علاوه بر این در این منطقه انواع صنایع غذایی، سیمان، قند
و شکر، لوازم الکتریکی، و غیره نیز وجود دارد.
جاذبههای گردشگری
استان آذربایجان دارای جاذبه های گردشگری بسیار زیاد و متنوعی
می باشد که در زیر به شاخص ترین آنها آورده شده است:
تخت سلیمان
مجموعه آثار باستانی تخت سلیمان در 42 کیلومتری شمال شرقی شهرستان تکاب در استان آذربایجان غربی قرار دارد. آثار باستانی این مجموعه و دریاچه جوشان آن، روی صفحه های سنگی و طبیعی قرار گرفته که از رسوبات آب دریاچه به وجود آمده است. قدمت این منطقه از لحاظ سکونتگاه انسانی به 3 هزار سال پیش باز می گردد و یکی از مهمترین آثار تاریخی کشور است که به عنوان چهارمین اثر ایران در میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. این مجموعه چه به لحاظ وجود آثار باستان شناختی و چه به لحاظ ارتباط با مدارک مکتوب تاریخی و اسطوره ای در شمال و غرب ایران کاملاً منحصر به فرد است. هم اینک در این مجموعه آثاری از اوایل دوره ساسانی تا دوره ایلخانان مغول شناسایی شده، لیکن از آنجایی که تاریخ نظری این مجموعه به دوره هخامنشی و اشکانی می رسد، بی تردید در صورت ادامه حفاری آثار مهمی از دوره های پیش از ساسانی در این محل کشف خواهد شد.
مسجد کبود
مسجد جهانشاه یا مسجد کبود از آثار ابوالمظفر جهانشاه بن قرا یوسف از سلسله ترکمانان قراقویونلو می باشد که در870 هجری به همت و نظارت جان بیگم خاتون، زن جهانشاه بن قرایوسف قره قویونلو، پایان یافته است.
درگاه مسجد جهانشاه بلند تر از طاق کسری است. بنایی عالی است که با کاشی های زیبا آراسته شده، گنبد های بلندی دارد و جامع دل انگیزی است که هر کس داخل شود دلش اجازه بیرون شدن را نمی دهد. این بنا با کاشی های زیبا آراسته شده و گنبدهای بلندی دارد و همه در و دیوار آن با کاشی های رنگارنگ زینت یافته است.
قرهکلیسا
قره کلیسا در استان آذربایجان غربی از بناهای مذهبی متعلق به ارامنه بوده که در ۲۰ کیلومتری شمال شرقی چالدران و هفت کیلومتری جاده چالدران در کنار روستایی به همین نام واقع شده است. این کلیسا، در روستای قره کلیسا از توابع سیه چشمه شهرستان ماکو، ساخته شده و مزار تادی مقدس است. قره کلیسا که در بین ارامنه به تاده مقدس معروف است، در قرون چهارم تا ششم میلادی بر روی آرامگاه طاطاوس مقدس، از حواریون حضرت مسیح (که در سال ۴۸ میلادی به خاطر تبلیغ مسیحیت به شهادت رسیده) بنا شده است.
به استناد منابع تاریخی ارامنه، در دوره ساسانیان بخشی از ارامنه
عمدتاً پیرو دین زرتشت بوده و بخشی نیز آیین مهر پرستی داشتهاند. برای نخستین بار
در سال ۴۳ میلادی دو نفر از مبشرین حضرت مسیح به نامهای طاطاوس و بارتلمیوس از شمال
بینالنهرین گذشته و برای تبلیغ در شهر آرداز که مرکز پادشاهی ارامنه بود اقامت می
کنند و بدون توجه به دستور سنادوک (پادشاه زرتشتی ارمنستان) به تبلیغ آیین مسیح دست
میزنند و در نتیجه ۳۵۰۰ نفر از جمله دختر پادشاه به نام (ساندوخت) به دین مسیح میگروند.
پادشاه ارمنستان برای ممانعت از تبلیغ دین مسیح در سال ۶۶ میلادی فرمان قتل عام آنان
را صادر می کند و همه ارامنه مسیحی از جمله دختر پادشاه به قتل میرسند و اجساد آنان
را در محل فعلی قره کلیسا و حوالی آن مدفون میسازند. ارامنه مدعی هستند که کلیسای
طاطاوس اولین کلیسایی است که به دستور مبشرین و حواریون مسیح در دنیا ساخته شده است
و چون از نظر مذهبی شهادت را بزرگترین سعادت برای بشر می دانند، هر سال در روزهای آخر
تیرماه و هفته اول مرداد ماه که مصادف با قتل تادی مقدس و پیروان مسیحی او است در قره
کلیسا مراسم خاصی بر پا میدارند.
کلیسای سن استپانوس
کلیسای سن استپانوس، یا کلیسای استفانوس مقدس دومین کلیسای مهم ارامنه ایران است که از نظر اهمیت بعد از قرهکلیسا قرار میگیرد. این بنا در استان آذربایجان شرقی در ۱۷ کیلومتری غرب شهر جلفا و در فاصله ۳ کیلومتری کرانه جنوبی رودخانه ارس در محلی به نام قزل وانک (صومعه سرخ) واقع شدهاست. این کلیسا در سده نهم میلادی ساخته شده است ولی به علت زلزله دچار آسیبهای جدی شده بود که در دوران صفویه مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت. این اثر در تاریخ ۱۵ اسفند ۱۳۴۱ بهعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. فضای داخل کلیسا به صورت صلیب (باسلیکا) میباشد که از سه قسمت ایوان نمازخانه و محراب تشکیل شدهاست. ایوان بر روی دو ستون و دو نیمستون قرار گرفته در پشت آن و زیر گنبد اصلی نمازخانه کلیسا واقع شده است. گوشههای مقرنس پاطاق گنبد دارای تصاویری رنگی است که شیوه نقاشهای مذهبی قرن ۱۶ و ۱۷ میلادی را به یاد میآورد. از جمله تزئینات شگرف درون معبد سه نمازگاه سنگی انفرادی با حجاریهای زیباست یکی از این نمازگاهها را در وسط محراب قرار دادهاند و دو تای دیگر در طرفین شمالی و جنوبی و نمازخانه بزرگ و در مجاورت همدیگر قرار گرفتهاند. این نمازگاهها از آثار دوره قاجار به حساب میآیند.
دژ بابک خرمدین
قلعه جمهور معروف به قلعه بابک در ارتفاعات شهرستان زیبا و توریستی کلیبر و در بلندای باختری (شعبهای از رود بزرگ ارس) قرار دارد. کلیبر خود یکی از شهرستانهای آذربایجان شرقی است که به علت واقع شدن در ناحیه کوهستانی و وجود درختان زیاد و آب روان ناشی از چشمهسارهای کوهستانی، بسیار زیباست. این دژ بر فراز قله ای با کمابیش ۲۳۰۰ تا ۲۷۰۰ متر بلندا از سطح دریا واقع شده و اطراف دژ را درههای ژرفی با گودی ۴۰۰ تا ۶۰۰ متر فرا گرفته است و تنها از یک سو راهی باریک و سخت برای دسترسی به این دژ وجود دارد. در چهار سوی بنا، چهار برج دیدهبانی به صورت نیمه استوانه ساخته شده که جایگاه دژبانان و دیدهبانان بوده و هر جنبندهای را تا کیلومترها از فراز درهها و کوهپایهها زیر نظر میداشتند.
بقعه شیخ صفیالدین اردبیلی
مجموعه نفیس بقعه شیخ صفیالدین به نام عارف نامدار شیخ صفیالدین اردبیلی جد سلاطین صفویه، در سال ۷۳۵ ه.ق. به دست فرزند وی صدرالدین موسی بنا شد. پس از شروع حکومت صفویه به سبب ارادت شاهان صفوی به جد خود، واحدهای مختلفی به این مجموعه اضافه شد. به ویژه در دوره شاه عباس اول و از آن جا که وی ارادت فراوانی به شیخ صفی الدین داشت و بسیار به زیارت مقبره وی میرفت، برای تکمیل و تزیین این اثر کارهای فراوانی صورت گرفت. در عصر صفوی، بقعه شیخ با حضور استادان بزرگ عهد صفوی چنان به زیور آراسته شد که هم چنان پس از گذشت چندین قرن به عنوان یکی از مفاخر تاریخی و فرهنگی ایران به شمار میآید.
یکی از موارد منحصر به فرد این مجموعه این است که این بقعه حاوی دهها اثر بدیع در مضامین مختلف رشتههای هنری است که از آن جمله میتوان به عالیترین نوع کاشی کاری معرق و مقرنس و گچبری کتیبههای زیبا و نفیس و خط خطاطان بزرگ دوره صفوی (میرعماد، میر قوام الدین، محمد اسماعیل و...) منبت های ارزنده، نقره کاری، تذهیب و طلاکاری، نقاشی و تنگ بری و غیره اشاره کرد. این اثر از ساختار معماری فخیمی برخوردار است که گرد هم آمدن فضایل هنری نامبرده آن را در مجموعههای تاریخی ایران شاخص و متمایز نموده است.
دریاچه شورابیل
دریاچه شورابیل دریاچهای در اردبیل است که در مسیر دانشگاه
محقق اردبیلی قرار دارد. این دریاچه در گذشته بسیار شور بوده است ولی امروزه با افزودن
آب شیرین به آن از شوری آن کاستهاند، به طوری که نوعی ماهی قزل آلا در آن پرورش داده
میشود. این دریاچه دارای امکانات تفریحی، ورزشی و فرهنگی بسیاری است که از آن جمله
میتوان به امکانات قایق رانی، پیست دو و میدانی، پیست دوچرخه سواری، باغ وحش، تعدادی
هتل، یک شهر بازی، و رستورانی در وسط دریاچه اشاره کرد. تا پیش از افزوده شدن آب
شیرین به این دریاچه، ساکنان منطقه و به ویژه کسانی که از ناراحتی پوستی و درد مفاصل
رنج میبردند از گِل دریاچه به پوست خود میمالیدند و حتی به شهرهای دیگر نیز برده
و مصرف می کردند؛ اما از زمانی که آب شیرین به آب دریاچه اضافه شده خاصیت درمانی گل
و لای آن تا حدودی از دست رفته است
.
شیروان درهسی
شیروان درهسی (دره شیروان) یکی از یازده زیستگاه وحشی است که که در منطقه سبلان واقع شده است. در 30 کیلو متری جنوب شرقی مشکین شهر و درارتفاع 2200 متری واقع شده و مساحتش بالغ بر 75 کیلومتر مربع است و محل زندگی حیوانات وحشی و پرندگان می باشد. همچنین دارای صخره ها و غارهای دیدنی است و محل اصلی ورود به دره در 5 کیلومتری پائین آبگرم معدنی شابیل قرار دارد و برای ورود به آن باید از کنار آبشاری با ارتفاع 40 متر به سمت پائین صخره نوردی کرد. آبشارهای دوقلوی شیروان دره در نوع خود بی نظیر است.
این زیستگاه محل زندگی دائمی جانوران گوناگونی چون کل و بز، خوک، روباه، گرگ، قوچ و میش ارمنی، خرگوش، کبک، کبک دری، قمری، فاخته و شماری از پرندگان مهاجر است.
دریاچه نئور
دریاچه نئور دریاچه ای مابین شهر اردبیل و شهر خلخال در مرز بین استان اردبیل و استان گیلان است. این دریاچه در ۴۸ کیلومتری جنوب شرقی اردبیل به طرف خلخال در یکی از درههای کوهستان باغرو و در ارتفاع ۲۵۰۰ متری از سطح دریا با مساحتی بالغ بر ۲۱۰ هکتار وعمق متوسط ۵ متر است.
سبلان
سبلان از کوههای مرتفع ایران است که در شمال غرب این کشور و در استان اردبیل قرار دارد. سبلان سومین قله بلند ایران (پس از دماوند و علمکوه) و یک کوه آتشفشانی غیرفعال است. ارتفاع قله این کوه ۴۸۱۱ متر است و در بالای قله آن دریاچه کوچکی قرار دارد. سبلان به خاطر آبگرمهای طبیعی دامنه کوه، طبیعت تابستانی زیبا و پیست اسکی آلوارس مورد توجه گردشگران است.
قلعه ضحاک
قلعه ضحاک (آژدهاک) یا داش قلعه در 28 کیلومتری شرق عجبشیر
و در ساحل شرقی دریاچه ارومیه و در 95 کیلومتری جنوب تبریز قرار دارد. قلعه ضحاک با
بیش از 3000 سال قدمت بر فراز کوه منفرد، از مکانهای مهم اقوام مانایی و مادها بوده
است. این قلعه در نزدیکی شهرستان عجب شیر در استان آذربایجان شرقی و یکی از مکانهای
دیدنی است از این قلعه که به عنوان یک دژ استفاده میشده، از سه طرف مشرف به پرتگاه
بوده و دیوارهای آن کنده کاری شده است. در این قلعه مخازن سنگ، آب انبار، آسیاب، سالن
شورا، حمام و دههاآثار دیگر وجود دارد. نیمی از اتاقهای قلعه بی سقف در زمین
کنده شده و نیم دیگر در کوه و به صورت حفرهای درآورده شده است. اغلب این
حفرهها چاله آبی (آب انبار) هم دارند. همچنین بر دیوارهای این حفرههای سنگی،
طاقچههای کوچکی کنده شده است
.
ائلگلی
یکی از مهمترین گردشگاههای شهر تبریز است که در جنوب شرق آن و در ۷ کیلومتری مرکز شهر واقع شده است. شاه گولی به معنی «استخر شاه» ترجمه شده است. گول در زبان ترکی به معنی استخر میباشد. این مکان در زمان آق قویونلوها ایجاد شده و در دوره صفویان گسترش یافته است.
ائل گلی تا پیش از رویکارآمدن صفویان، بزرگترین منبع ذخیره آب جهت آبیاری باغهای مناطق شرقی تبریز تا دروازه تهران و تپلیباغ بوده است. در دوران حکومت صفویان، تمام شن و ماسه و نخالههای موجود در محوطه داخلی دریاچه فعلی خالی شده و دیوارهای سنگی به دور آن کشیده شد.
شاهزاده قهرمان میرزا، پسر هشتم نایبالسلطنه عباس میرزا، هنگام فرمانروایی در تبریز، به تعمیر این استخر همت گماشت و عمارت 2 طبقه زیبایی در وسط آن بنا کرد که از وسط ساحل شرقی استخر تا محل عمارت خیابانی است. کوه بلندی که در جانب شرقی استخر قرار داشت را به صورت سکوها و پلههای عریض مرتبی درآورد و در چند جای آنها به فاصله معیّن جوی ها و آبشارهایی ایجاد کرد و در نظر داشت که این بنا را کاخ ییلاقی خود قرار دهد، اما هنوز کار تزیین بنا اتمام نیافته درگذشت و فرزندانش این حادثه را به فال بد گرفتند. عمارت متروک ماند و از آن تاریخ به بعد استخر شاه فقط برای ذخیره کردن آب جهت آبیاری مزارع و باغ های شهر در تابستان ها مورد استفاده قرار گرفت.
دریاچه ارومیه
دریاچه ارومیه بزرگترین آبگیر دایمی آسیای غربی است که در شمال غرب فلات ایران قرار گرفته است. پارک ملی دریاچه ارومیه پس از مرداب انزلی، از جالبترین و نغزترین زیستگاههای طبیعی جانوران در ایران به شمار میرود.
آب دریاچه ارومیه بسیار شور و میزان نمک محلول در آن دو برابر اقیانوسها است. به این دلیل هیچ ماهی و نرمتنی به جز گونههایی از سختپوستان در آن زندگی نمیکنند و آب آن هیچ وقت یخ نمیزند. شنا کنندگان نیز میتوانند بر روی آب آن شناور بمانند.
دریاچه ارومیه دارای
۱۰۲ جزیره است که همه آنها از سوی سازمان یونسکو به عنوان اندوخته طبیعی جهان به ثبت
رسیده است.
مقبره عون بن علی
آرامگاه عون بن علی که مردم تبریز امروزه آنرا عینالی یا عینال زینال می نامند، آرامگاه «عون ابن علی» و برادرش «زید بن علی» می باشد که گویند از فرزندان علی بن ابیطالب میباشد و بر فراز کوه عینالی واقع در شمال شهر تبریز بنا شده است. حافظ کربلایی که کتاب خود را در اواخر قرن دهم هجری تألیف نموده از قول مراد و مرشد خود نقل می کند که دو برادر جولاه (بافنده) بودند و در این مکان به امر جولاهی اشتغال داشته اند.
این بنا در دوره ایلخانی ساخته شده است و تا قرن نهم هجری آباد بوده که تسلط قشون عثمانی به ویرانی گرائید اما در زمان حکومت صفویه به دستور شاه عباس صفوی تجدید بنا یافت و مجدداً آباد گردید.
سبک بنای امامزاده شیوه ایلخانی داشته و دارای سه اتاق، دو مقبره، یک ایوان و پنج ستون سنگی بزرگ است.
مقبرةالشعرا
مقبرةالشعرا (آرامگاه شاعران) یکی از گورستانهای تاریخی شهر تبریز است که در محله سرخاب قرار دارد.
نام این گورستان در آثار مکتوب پیش از سده هشتم هجری به چشم نمیخورد.
قدیمیترین اشاره به این گورستان در کتاب نزهةالقلوب تألیف حمدالله مستوفی در سال ۷۴۰ هجری میباشد؛ همچنین در «تاریخ گزیده مستوفی» تألیف ۷۳۰ هجری نیز به مقبرةالشعرا اشاره شده است.
به دلیل متروک شدن مقبرةالشعرا پس از زمین لرزههای سالهای ۱۱۹۳ و ۱۱۹۴ هجری و به دلیل مدفون شدن بسیاری از شاعران و عارفان بزرگ در این گورستان، در شهریور ماه ۱۳۵۰ خورشیدی مسابقهای برای طرح یک بنای یادبود در مقبرةالشعرا توسط روزنامههای اطلاعات و کیهان و مجله یغما برگزار گردید و پس از چندی پیشنهاد «غلام رضا فرزان مهر» برگزیده شد و عملیات احداث بنای یاد بود آغاز گردید.
موزه آذربایجان
موزه آذربایجان یکی از مهمترین موزههای ایران می باشد که در شهر تبریز و در جوار مسجد کبود قرار گرفته است. در این موزه که به عنوان دومین موزه تاریخی ایران پس از موزه ملی تهران شناخته میشود، آثار متعلق به دوران پیش از اسلام و دوران اسلامی به نمایش گذاشته شدهاند. آندره گدار –باستان شناس فرانسوی- نقشه تنظیمی بنای موزه آذربایجان را تهیه نموده و اسماعیل دیباج -رئیس وقت اداره فرهنگ تبریز- آن را ترسیم نمودهاست.
موزه مشروطیت
خانه مشروطه در یکی از محلههای قدیمی شهر تبریز به نام راستهکوچه
و در غرب بازار تبریز قرار گرفتهاست. این بنا به سبک معماری دوره قاجار ساخته شده و مالک نخستین آن حاج مهدی کوزه کنانی از شیفتگان
حریت و آزادی بود. این خانه بعد از به توپ بستن مجلس در سال ۱۲۸۷ ه.ش مرکز تجمع جمعی
از برجسته ترین چهره های مشروطه در آذربایجان بوده است و در جنگ های ۱۱ ماهه تبریز
علیه نیروهای دولتی ستاد فرماندهی و محل تشکیل جلسات مجاهدین مشروطه بود است
.
ربع رشیدی
ربع رشیدی یکی از بناهای تاریخی و ارزشمند شهر تبریز است. در حدود ۷۰۰ سال پیش در تبریز دانشگاهی به نام رشیدالدین فضل الله همدانی ایجاد شد که شامل چهار دانشکده بود که در چهار طرف آن قرار داشت و اربع عربی یا چهار را به خود اختصاص داد و به این خاطر این مکان به نام ربع رشیدی شهرت یافت. رشیدالدین وزیر غازان خان از حکمرانان وقت آن دیار بود.